خودشناسی یکی از مهمترین مسائلی است که هم در قرآن و هم در علم روانشناسی بسیار به ان اشاره شده است. خود شناسی سبب موفقیت ما در زندکی می شود. زیرا ما با شناخت اخلاقیلات، علایق، توانایی ها ومهارت های خود می توانیم در هر مرحله از زندگی بهترین تصمیم را گرفته و درسترین روش را انتخاب نماییم.
خودشناسی همچنین سبب می شود تا در مرحله ازدواج، جوانان بتوانند با شناخت و درک درست به انتخاب همسر آینده خود پرداخته و بدین ترتیب سلامت و موفقیت خانواده خود را تضمین نمایند.
خودشناسی همچنین سبب می شود که انسان به خداشناسی دست یابد، زیرا با شناخت ذات پاک و معنویات وجود خود، حتما پی به وجود خالقی دانا و توانا خواهیم برد و در پی شناخت این خالق قدرتمند برخواهیم آمد.
اما خودشناسی موضوعی اشت که در اسلام و قرآن بسیار به آن اشاره شده است. به همین دلیل امروز تصمیم داریم تا در رابطه با اهمیت خودشناسی در اسلام صحبت نماییم.
معنا و مفهوم خودشناسی
خودشناسی به معنی این است که انسان مقام واقعی خویش را درک کند، بداند که در معرفت می‌تواند بر فرشتگان پیشی بگیرد، بداند که او آزاد و مختار و مسؤول خویشتن و مسؤول افراد دیگر و مسؤول آباد کردن جهان و بهتر کردن جهان است،امانتدار الهی است، برحسب تصادف، برتری نیافته است تا استبداد بورزد و همه چیز را برای شخص خود تصاحب کند و مسؤولیت و تکلیفی برای خویشتن قائل نباشد.
خودشناسی، نیازی به دلیل عقلی و نقلی ندارد
برای موجودی که به صورت فطری خود را دوست دارد، کاملا طبیعی است که به خود بپردازد و درصدد شناختن کمالات خویش و رسیدن به آنها باشد. از این رو خودشناسی، نیازی به دلیل‌های پیچیده عقلی و نقلی ندارد. غفلت از این حقیقت و سرگرم شدن به چیزهایی که در کمال و سعادت آدمی موثر نیست، امری غیر طبیعی و انحراف‌آمیز است که باید علتش را جستجو کرد و راه سلامت و نجات از آن را شناخت، همه‌تلاش های انسانی برای تامین لذایذ و خوشی های وی انجام می‌گیرد، پس خود شناسی انسان و کمالاتی که ممکن است در مسیر او قرار بگیرد، بر همه مسائل مقدم است. تا آنجایی که بدون شناخت حقیقت انسان و ارزش واقعی او، دیگر بحث ها بیهوده و بی پایه است.
اهمیت خودشناسی از دیدگاه قرآن و روایات
قرآن فراموش کردن خود را نتیجه فراموش کردن خدا بر می‌شمارد و می‌فرماید: «و لا تکونوا کالذین نسوالله فانساهم انفسهم» مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا هم خودشان را از یادشان برد. قرآن درتلاش است که انسان «خود» را کشف کند. این «خود»، «خودِ» شناسنامه ای نیست که اسمت چیست؟ اسم پدرت چیست و در چه سالی متولد شده ای؟ تابع چه کشوری هستی؟ آن «خود» همان چیزی است که «روح الهی» نامیده می شود و با شناختن آن «خود» است که (انسان) احساس شرافت و کرامت می کند و خویشتن را از تن دادن به پستی‌ها برتر می‌شمارد. (شناسایی توانایی ها و صفات مثبت خود و تلاش برای شکوفا کردن آنها برای حذف صفات بد و منفی و رسیدن به کمال) امیر المومنین ـ علیه السّلام ـ نیز می‌فرماید: «در شگفتم از کسی که خود را نمی‌شناسد، چگونه می‌تواند پروردگارش را بشناسد.» اسلام بر خلاف سایر ادیان به شناخت انسان اهمیت بسیار زیادی داده و وی را به شناخت سفارش کرده‌است تا بتواند راه صحیح سعادت را انتخاب کند.
علامه طباطبایی (ره) می‌فرماید: «ترغیب خداوند مومنان را به ملازم بودن به خویشتن که همان حفظ کردن راه هدایت است، می‌فهماند راهی که لازم است انسان ها بپیمایند، راه خویشتن است که ایشان را به شناخت خداوند و سعادت حقیقی می‌رساند.» خود شناسی اولین قدم در راه پیشرفت قوای بشری است، پس اگر بخواهیم از نیروی خود و فرصت‌های زندگی حداکثر استفاده را از زندگی بکنیم، لازم است قبل از هر چیز به استعدادهای خود نظری بیافکنیم و آنها را بشناسیم. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «خودشناسی انسان این است که خویشتن را به چهار طبع و چهار ستون و چهار رکن بشناسد، چهار طبعش خون است، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «با ایمان‌ترین شما با شناخت‌ترین شماست.»
راه ها و روش های خود شناسی
به نظر اسلام خود حقیقی انسان روح خداوندی است که در بدن به امانت گذاشته شده‌است. این روح منشاء خداوندی دارد و در قرآن کریم آمده‌است: «فاذا سویته نفخت فیه من روحی» (پس وقتی آنرا درست کردیم از روح خود در آن دمیدیم.) حال این سوال مطرح می‌شود که روش شناخت این خود حقیقی، چگونه است؟ آیا برای شناخت آن به علوم تجربی باید مراجعه کنیم یا به علوم دینی؟ موضوع علوم تجربی مسائل مادی و طبیعی است، اما روح غیر مادی و غیر جسمانی است، پس با علوم تجربی نمی‌توان خود حقیقی را شناخت، نهایتاً به این نتیجه می‌رسیم که تنها از طریق معارف الهی می‌توان خود را شناخت. به اعتقاد علمای دینی تنها در مکتب انبیاء و پیامبران است که انسان خود را به نیکی و درستی می‌تواند بشناسد. عارفان نیز معتقدند که می‌توان از طریق انجام کارهای شایسته و پرهیز از کارهای زشت، آن‌چنان‌که در مکتب انبیاء آمده‌است، به شناخت خود دست یافت. عارفان خودشناسی را مهمترین و اصلی‌ترین وظیفه و رسالت تک تک، انسان‌ها می‌دانند. آنها معتقدند اگر انسان خود را آن‌چنان‌که بایسته و شایسته است نشناسد، نمی‌تواند «خدای» خود را نیز بشناسد و کسی که خدای قادر متعال را نشناخت، نمی‌تواند این ادعا را داشته باشد که به رسالت و وظیفه انسانی خود عمل کرده‌است.
تلاش برای پی بردن و اعتراف به نقص های خود
یکی از عوامل خودشناسی آشنایی با نقص‌های خود است، ترس و وحشت از اعتراف به نقایص خود باعث می شود انسان بر واقعیت درونی خود پرده افکنده و نسبت به رفع آن نکوشد. اما با تلاش و صداقت می توان به نقص های درونی آگاهی یافت و نسبت به رفع آنها کمر همت بست.
امید به خودسازی و مداومت بر آن: اگر فردی از روی علاقه و ایمان به دنبال شناخت ضعف های خویش باشد، با نقص های روحی و اخلاقی خود آشنا می شود. اما گاه بعد از شروع به خود سازی از آنجا که احساس موفقیت کامل نمی کند، احساس شکست و یاس کرده آنرا رها می کند، اما با امید به نتیجه موفقیت آمیز بر تلاش خود می‌افزاید و با تداوم بر رفع نقایص می‌کوشد.
گاه شخصی که گام در راه خودشناسی گذارده‌است پس از مدت زمان اندکی ممکن است دچار غرور شود و احساس کند که به کمال لازم رسیده است، این غرور که به صورت فخرفروشی بر دیگران بروز می کند، یکی از موانع خودشناسی است. شخص، لازم است غرور بی جایی را که بدان دچار شده کنار گذاشته و با حقایق آنچنان که هست روبرو شود. بدین صورت می تواند یکی از حجاب های رودرروی خود را بردارد و به شناخت خویش به صورت درست دست یافته و آنگاه به خود سازی بپردازد.
البته روشن و واضح است که اصل بودن خودشناسی و خودسازی بسیار مشکل است و در این راه، به تعبیر حافظ، که دیوها و شیاطین کمین کرده اند و مرتباً رهزنی می‌کنند:
طی این مرحله بی همرهی خضر مکن****ظلمات هست بترس از خطر گمراهی
اگر در این راه، راهنما نباشد تا دست انسان را بگیرد، مطمئناً راه به چاه ختم خواهد شد.
نکته: برای رسیدن به خواسته خود از توصیه‌های زیر کمک بگیرید.
۱. در انتخاب دوست دقت به خرج دهید.
۲. از مطالعه کتب اخلاقی و زندگی بزرگانی مثل شیخ رجبعلی خیاط (کتاب کیمیای محبت) ، شنیدن سخنرانی های اخلاقی مثل برنامه های رادیو معارف، دریغ نورزید.
۳. بعد از هر نماز مدتی در سجاده بنشینید و نسبت به اعمال خود تفکر و تامل کنید.
۴. در برنامه خودسازی که پس از خودشناسی است، فردا فردا نکنید. آری از همین حالا شروع کنید و آهسته و پیوسته حرکت کنید. (مهم).
دیدگاهتان را بنویسید