«خود» از دیدگاه قرآن ساختاری فطری دارد که در اصل آفرینش، قابلیت‌‌ها، توانمندیها، زمینه‌های تحول و کسب ویژگیهای شناختی، عاطفی و رفتاری گوناگون در آن سرشته شده است و باید با شناخت توانمندیها و ضعف‌های خویش، استعداد‌ها را پرورش دهد و برای نیل به اهداف عالی تربیتی کوشش کند. توانمندی‌های «خود» ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی، فردی، اجتماعی، اخلاقی و معنوی دارد. شناخت، پرورش و بارور کردن همه آنها در جهت هدف آفرینش است. انسان در رشد و ارتقای خود نقش اساسی و محوری دارد و چنین نیست که محکوم شرایط اجتماعی باشد.
منظور از خودشناسی، مطالعه۰ آدمی‌از درون خویش(فصلت: ۵۳) و شناخت همه‌جانبه فطرت خود است و شامل شناخت همه جنبه‌های گوناگون خویشتن آدمی‌است؛ آن‌طور که هست و آن‌طور که می‌تواند بشود. با این وصف، خودشناسی شامل امور ذیل است:
۱. شناخت سرمایه‌های وجودی خویشتن که سرشت طبیعی، فطری و هستی اصیل انسان بدان‌هاست. این سرمایه‌ها دو دسته‌اند: یک دسته ویژگیهای فطری چون کمال‌خواهی، خداجویی، خداشناسی، خداپرستی و حقیقت‌جویی که بالفعل در فرد وجود دارند، و دسته دیگر توانمندیها و استعداد‌هایی مانند رشد نامحدود و نیل به سعادت و لذت جاوید که از توان بالقوه شخص حکایت دارند.
۲. شناخت اموری مانند معرفت نسبت به منشأ وجودی خود، شناخت هدف و سرنوشت خویشتن و آگاهی از مسیر کمالی خویش که به نحوی خارج از وجود او و در عین حال مرتبط با او است.
۳. شناخت نقاط قوت و ضعف خویشتن و ادراک این که از چه توانمندی‌هایی در رسیدن به اهداف عالی تربیتی می‌تواند بهره‌مند شود و زمینه‌های انحراف از طبیعت و گمراهی از مسیر حقیقت را نیز در وجود خویش تشخیص دهد.
توانمندیها و ویژگیهای روانی انسان
انسان توانمندی‌های روانی فراوانی دارد. در بینش قرآنی، برای انسان توانمندیها و ویژگیهای روانی ذیل مطرح شده است:
۱. توانایی شناخت خویشتن
۲. توان شناسایی فضیلت و رذیلت
۳. قدرت یادگیری نامحدود
۴. توانمندی تبیین
۵. توانایی اندیشیدن
۶. برخورداری از کرامت
۷. جاودانه ماندن
۸. قدرت انتخاب
۹. ارتباط با خدا
۱۰. توانایی ارتباط با سایر انسان‌ها
ادامه مطالب…
آسیب‌های روانی
۱.انتخاب شرّ
۲. خود و خدا را فراموش کردن
۳. تصمیم‌گیری و رفتار عجولانه
۴. جدال کثیر
۵. طغیان‌گری و ستمگری
۶. حماقت، نادانی و تدبیر نابخردانه
۷. ناسپاسی‌کردن
۸. عدم تحمل سختی
۹. انتظار‌های زیاد بدون تلاش
۱۰. حرص ورزی
۱۱. بخل ورزی
۱۲. علمی نیندیشیدن و پیروی از گمان
۱۳. ضعف در برخورداری از همه توانمندیها
ادامه مطالب…
بازتاب‌های تربیتی خودشناسی
بازتاب‌های تربیتی که از خودشناسی بر اساس بینش قرآنی نشأت می‌گیرد، بسیار گسترده و وسیع است و میسر نیست همه آنها تبیین شود. در زیر به مهم‌ترین آنها می‌پردازیم:
۱. شناخت هدف زندگی و انتخاب صراط مستقیم
۲. نیل به خداشناسی
۳. شکل‌گیری صحیح نظام فکری
۴. هماهنگی پرورش با فطرت
۵. ارتقای روابط همه‌جانبه
۶. استمرار تلاش برای صعود به مراتب کمال
۷. پیدایش تحول درونی در متربی
۸. تقویت حق مداری
نتیجه :
خودشناسی، شامل شناخت همه جنبه‌های گوناگونی است که خویشتن آدمی‌آن را داراست یا می‌تواند دارا شود. با این وصف، خودشناسی شامل شناخت توانمندیها و آسیب‌پذیری‌های روانی است و آگاهی نسبت به این که هر یک از توانمندی‌هایش را در جهت نیل به کدام اهداف تربیتی می‌تواند به کار گیرد و زمینه‌های انحراف از طبیعت را نیز در وجود خویش شناسایی کند. ساختار «خود» از دیدگاه قرآن به صورت مجموعه‌ای از توانمندیها و خصوصیات روانی از یک‌سو و آسیب‌پذیری‌های روانی از سوی دیگر مطرح است که با شناخت آنها، افراد به خودشناسی نائل می‌شوند.
خودشناسی برای هر فرد ضروری است؛ زیرا انسان با خودشناسی به قابلیت‌‌ها، توانمندیها، تحولات و ویژگیهای فطری و غیرفطری خود پی می‌برد، و ضعف، فقر، نیازمندی و تعلق به قدرت لایتناهی پروردگار را در خود حس می‌کند و این مقدمه ای برای سلوک عملی و رفتن به سوی خدا، اهداف عالی تربیتی و کمال مطلوب است. خودشناسی یا معرفت نفس، زیربنای سعادت بشر در همه شئون مادی و معنوی است.. آدمی‌در پرتو خودشناسی از نیاز‌های درونی و برونی خود آگاه می‌شود و توانمندیها و ناتوانایی‌های خود را ارزیابی می‌کند. از این‌روی، خودشناسی در تعلیم و تربیت جایگاه ویژه‌ای دارد ویژه‌ای دارد و بالاترین و باارزش‌ترین شناخت به‌شمار می‌آید.
منبع: سایت مرکز فرهنگ و معارف قرآن (دانشنامه موضوعی قرآن)
گردآوری و تنظیم: بهلولی
دیدگاهتان را بنویسید