تبیین برخی مؤلفه‌های نهضت پیامبر (ص) با «قدرت نرم»

وحید بهرامی؛ پیامبر اسلام توانستند نوعی خاصی از قدرت را به کار گیرند که چارچوب نظری قدرت نرم می‌تواند برخی از مؤلفه‌های آنرا تبیین کند. در نوشتار حاضر بر پایه برخی از مؤلفه‌هایی که «قدرت نرم» می‌تواند آن‌ها را تبیین کند، شامل: فرهنگ، ارزش سیاسی و سیاست خارجی می‌شود، مؤلفه‌های نهضت پیامبر (ص)، استخراج و بررسی می‌شود. بدیهی است این بهره وری از نظریه قدرت نرم، به معنی تأئید این نظریه یا انطباق کامل آن با تمام مؤلفه‌های منش پیامبر نیست.

به طور کلی اقدامات پیامبر (ص) در زمینه فرهنگی به دو بخش قابل تقسیم است: اقداماتی که به تغییر در افکار معطوف بود (بخش نظری)، و اقداماتی که در جهت تغییر در رفتار اجام می‌گرفت (بخش عملی). خانم چاکر عباسی در مقاله «نقش پیامبر در فرهنگ سازی نوین و نفی فرهنگ‌های جاهلی»[۱] مهم‌ترین اقدامات پیامبر در بخش نظری و عملی را بیان می‌کند و ما آن را برای درک بهتر بدین صورت دسته بندی و بیان می‌کنیم:

بخش نظری (تغییر در افکار)	بخش عملی (تغییر در رفتار)
۱) معرفی خداوند تبارک و تعالی به مردم با تمامی خصوصیات و صفات، نفی شرک و بسط تفکر خداپرستی و توحید یا مطرح کردن توحید در همهٔ ابعاد آن، و به عبارت دیگر، تغییر جهان بینی مردم	۱) ارائه افعال و گفتارهایی برای تعظیم و تمجید خداوند و عبادت او نظیر نماز. یعنی روابط میان انسان و خدا را تنظیم کرد.
۲) توصیف موجودات روحانی عالم از قبیل فرشتگان و ملائکه	۲) ارائهٔ مدل‌های رفتاری و گفتاری برای گرامی داشت هم نوعان و ایجاد روابط انسانی پایدار. یعنی روابط میان انسان‌ها با یکدیگر را تنظیم کرد و به مسائل اخلاقی پرداخت. مواردی نظیر: سبقت جویی در خیر، میانه روی، وفای به عهد، صابر و صادق بودن و … رعایت انصاف و عدل، کمک به مستمندان و یتیمان، و … ارزش دانستن کار، رعایت بهداشت، احترام به مالکیت افراد و … این دستورات تغییراتی در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، مذهبی، اخلاقی و سیاسی پدید آورد
۳) توصیف وجود انسان و جایگاه عقل و نفس و روح در او	۳) ارائه مدل عملی در تنظیم رابطهٔ مردم و حکومت که در مدینه النبی محقق شد. طبق این مدل، تشکیلات و سازمان حکومت بر اساس بیعت و مشارکت همگانی و تاییدات الهی شکل گرفته و در خدمت امت بود. از استبداد و خودرایی خبری نبود و مشاورت در امور، جای آن را گرفته بود. از تبعیض‌های سیاسی و اقتصادی خبری نبود و همهٔ کسانی که در زمرهٔ پیروان آن حضرت قرار گرفته بودند، با هم همکاری صمیمانه داشتند و نسبت به هم خیرخواه بودند. البته پیامبر (ص) و مسلمانان و جامعهٔ نوپای اسلامی، چه در مکه و چه در مدینه، دشمنانی نیز داشتند که مشرکان، یهودیان و منافقان از مهم‌ترین آنان به شمار می‌رفتند.
۴) توصیف نبوت و رهبری، و چگونگی وحی	۴) توجه و تشویق مسلمانان به علم و علم آموزی در عمل. به عنوان مثال پس از جنگ بدر هر اسیری که توانایی پرداخت پرداخت فدیه را نداشت در صورتی که به ده تن از اطفال مدینه، سواد و خط می‌آموخت آزاد می‌یافت.
۵) توصیف مرگ، حیات اخروی و معاد	۵) پیامبر (ص) زنان را نیز وارد صحنه کرد و به هنگام بیعت، با زنان نیز بیعت نمود. پیامبر (ص) در عصری که مردم داشتن فرزند دختر را ننگ و عار می‌دانستند و از شنیدن خبر صاحب دختر شدن چهره درهم می‌کشیدند، از دخترش به بهترین وجه یاد می‌کند و به او احترام می‌گذارد.
۶) توصیف امت‌های خوب و بد گذشته و دعوت به تفکر در سرگذشت آن‌ها

به این ترتیب پیامبر اسلام (ص) موفق شد با استفاده از شیوه‌ها و ابزارهای فرهنگی، نبوت و رهبری الهی را به جای شیخ قبیله، دین اسلام و ارزش‌های اسلامی را به جای ارزش‌های جاهلی، توحید را به جای شرک، مسئولیت پذیری را به جای مسئولیت گریزی، عقیده به معاد را به جای عقیده به دنیای پوچ و عبث، کار و تولید، مالکیت و غنا، و وسیله بودن ثروت برای کسب خیر را به جای دزدی و غصب، تنبلی و غارت، فقر و هدف بودن ثروت، فضایل اخلاقی را به جای زذایل اخلاقی، کمک به نیازمندان و آزاد کردن بردگان را به جای به بیگاری کشاندن انسان‌های مستضعف و برده کردن آن‌ها، حکومت جهانی را به جای منافع قبیله ای، مسابقه در خیرات را به جای مسابقه در شرور، ایثار و عدل و انصاف را به جای غارت و ظلم، و تلاش برای دست یابی به آینده بهتر را به جای رکود و تلاش برای حفظ وضع موجود قرار داد.[۲] این گونه بود که پیامبر اسلام (ص) فرهنگ و تمدنی تأسیس کرد که تا به امروز به حرکت خودش ادامه می‌دهد.

هجرت پیامبر (ص) به مدینه نشان دهنده آغاز فعالیت سیاسی ایشان است. پیامبر برای حفظ و تداوم حیات امت و سرزمین که اصلی‌ترین پایه‌های عینیت نظام اسلامی بودند، همه توان خود را به کار گرفت و در ابتدای تأسیس نظام اسلامی مدینه با همه گروه‌های موجود در مدینه از جمله یهودیان و مشرکان، دست اتحاد سیاسی داد. حاصل این وحدت، شکل گیری امت واحد بود که برای تشکیل دولت و نظام سیاسی مدینه امری ضروری بود. دولت نوپای مدینه برای قوام خود نیاز به دستورعمل داشت؛ هر چند با وجود قرآن کریم احکام خود را به دست می‌آوردند، اما مواردی که هنوز نزول وحی صورت نگرفته بود و مربوط به امور عرفی مردم می‌شد، می‌بایست برنامه ریزی می‌گردید. پیامبر (ص) در مدینه با تأسیس امت، یک روح جمعی ایمانی به وجود آورد و با تغییر گام به گام مرزبندی‌های نظام قبیله ای، بدون تعرض مستقیم به ساخت قبیله، کارکردهای محتوایی آن را تغییر داد. پیامبر (ص) مرزهای اعتقادی وسیع تری را فراروی قبایل قرار داد و برای آنان حقوق اجتماعی گسترده تری پیش بینی کرد. راهکار حل اختلاف در منازعات را طراحی کردند و بر محوریت حاکمیت خداوند، تمامی امور را به خدا و رسول واگذارد. هر چند ایجاد چنین گرایشی برای قبایل که هیچ گاه دولتی را تجربه نکرده بودند کاری بسیار مشکل بود، لکن این اقدام به منزله تمرکز در تصمیمات و نیز تغییر در موقعیت بود که جایگاه و ارزش اساسی در حل مناقشات محسوب می‌شد.

این عوامل که مورد پذیرش تمامی گروه‌های موجود قرار گرفت، تأثیر عمیقی در پیشرفت دولت نوپای اسلامی داشت. مسلمانانی که تاکنون پیامبر را به عنوان رهبر دینی پذیرفته بودند، اکنون با جامعه ای مواجه هستند که پیامبر به عنوان رهبر سیاسی نیز در رأس آن قرار دارد. [۳]

مبنای سیاست خارجی پیامبر اسلام (ص) بر گسترش اسلام به تمام نقاط جهان بوده است و نمونه آن ارسال نامه برای تمام کشورها از جمله ایران (در زمان خسرو پرویز) بوده است و همگی را دعوت به اسلام و صلح کرده است. در اصل پیامبر از شیوه‌های مختلف در سیاست خارجی خود کار می‌گرفت که می‌توان سه مورد از مهم‌ترین آن‌ها را اینگونه نام برد:

۳-۱ اعزام سفیر: پیامبر پس از تشکیل دولت در مدینه برای گسترش اسلام و توسعه نفوذ سیاسی خود سفیرانی را به کشورهای دیگر فرستاد که “مشهورترین اعزام‌ها عبارت بود از اعزام سفیر به سوی کسری پادشاه فارس؛ مقوقس عظیم و بزرگ قبط؛ هرقل پادشاه روم و عظیم بصری؛ نجاشی سلطان حبشه؛ حارث غسانی پادشاه تخوم شام؛ هوذه بن‌علی حنفی پادشاه یمامه. و همچنین به سلطان‌های عمان، بحرین، حارث و یمن سفیرانی فرستاده شد.” ونیز می‌توان از اعزام معصب‌بن‌عمیر به یثرب، اعزام سفرا جهت مذاکره با طوایف یهود (بنی‌نظیر، بنی‌قریظه، بنی‌قینقاع) و هیئت‌های تبلیغی” رجیع”، ” بئر معونه” و “یمن” یاد نمود. [۴]

۳-۲ ارسال نامه‌ها: برخی از مورّخان شمار نامه‌ها را یکصد و هشتاد و پنج نامه و برخی بیش از سیصد و شانزده نامه در طول کمتر از چهار سال، ذکر کرده‌اند. مهم‌ترین نامه‌های ارسالی پیامبر نامه‌های ارسالی به هرقل، امپراتور روم، خسرو پرویز، پادشاه ایران و مقوقش، حاکم مصر، می‌باشد. پیامبر (ص) با این اقدام خود می‌خواست عکس العمل رؤسای قبایل را بداند. [۵]

۳-۳ انعقاد پیمان‌ها وقرار دادهای سیاسی: یکی دیگر از ابزار روابط خارجی پیامبر اکرم (ص) انعقاد قرار دادها وپیمان های سیاسی بود که از جملهٔ آن پیمان عقبه، منشور مدینه وصلح حدیبیه را می‌توان برشمرد. یکی از معاهدات رسول خدا پیمانی است که بین آن حضرت و نصارای نجران منعقد شد. نجران با هفتاد دهکدهٔ تابع خود، درمنطقه مرزی حجاز و یمن واقع شده بود و در آغاز ظهور اسلام، تنها منطقهٔ مسیحی نشین حجاز محسوب می‌شد که از بت پرستی دست برداشته و به آیین مسیح گرویده بود.

ملت و مردمی که با استفاده از باورها و ارزش‌های دینی در پی برنامه ریزی نهادهای اجتماعی خویش‌اند، برای به سرانجام رساندن برنامه‌های خود مسلماً بیش از آنکه از قدرت سخت استفاده نمایند ازکاربرد قدرت نرم در روابط سیاسی واجتماعی بهره می‌برند. پیروزی نهضت پیامبر اکرم (ص) با ادبیات قرآنی نیز در میان جمعیتی خشونت طلب و ستیزه جو و بدوی، بیش از هر چیز متکی به استفاده بجا و مناسب از منابع قدرت نرم بود. پیامبر اسلام (ص) موفق شد با استفاده از شیوه‌ها و ابزارهای فرهنگی اسلامی جامعهٔ جاهلی آن زمان را به جامعهٔ اسلامی، نبوت و رهبری الهی را به جای شیخ قبیله، دین اسلام و ارزش‌های اسلامی را به جای ارزش‌های بدوی و جاهلی قرار دهد.

رسول گرامی اسلام همچنین با استفاده از ارزش‌های سیاسی اسلامی توانست موجبات تحکیم و انسجام جوامع اسلامی را فراهم آورد که حاصل این وحدت و انسجام، شکل گیری امت واحدی بود که سبب تشکیل بزرگ‌ترین دولت و نظام سیاسی اسلامی آن زمان شد. رسول الله اعظم از طریق آموزه‌های دینی و قرآنی خود ارز شهایی را برای امت خود فراهم آورد تا با استفاده از آن اسلام را در سرتا سر جهان بگستراند.

پیامبر همچنین با استفاده از ابزارهای سیاست خارجی و دیپلماسی که آخرین مؤلفه قدرت نرم محسوب می‌شود توانست بدون زور و خشونت، تنها از طریق اقناع سازی و جذابیت، فرهنگ ملت‌ها را تغییر دهد و دیگر کشورها را با اسلام آشنا و در قلب آن‌ها نفوذ کند و دین خود را گسترش دهد.

امید است در این نوشتار توانسته باشیم براساس نظریه قدرت نرم نشان داده باشیم که پیامبر با مؤلفه‌هایی چون فرهنگ، ارزش سیاسی و سیاست خارجی چگونه توانست نهضت خود را گسترش دهد.

۱- چاکرعباسی، زهرا (۱۳۸۷). نقش پیامبر در فرهنگ سازی نوین و نفی فرهنگ‌های جاهلی. ماهنامه رشد آموزش معارف اسلامی. شماره ۶۸. بهار.

۲- لک زایی، نجف، شاخص‌های هویت اسلامی در جامعه نبوی (ص). مجله تاریخ اسلام. شماره ۱.

۳- اسفندیار، رجبعلی. «ارزش‌های اسلامی محور قانون اساسی مدینه». پایگاه خبری تحلیلی قدس آنلاین. خرداد ۱۳۹۱ در: http://qudsonline.ir

۴- جعفری، محمود. «سیاست خارجی دولت پیامبر». آذر ۱۳۸۸ در:

 http://jafarimahmood.blogfa.com/post-204.aspx

۵- یعقوب موسوی، سید محمد (۱۳۸۶). «سیره پیامبر اعظم در روابط خارجی». مجله فقه پژوهان. شماره یک. بهار

منبع:برهان