آسيب های تلفن همراه (1)

از بین ابزار ارتباطی، دسترسی به تلفن همراه سهولت بیشتری دارد. تلفن همراه به منزله رسانه ای ارتباطی، نسبت به دیگر رسانه های جمعی، رشد برق آسایی داشته و عمدتاً گسترش آن هم به همین دهه اخیر بر می گردد. با وجود این عمر کوتاه، تأثیرات فرهنگی تلفن همراه بر مناسبات فردی و اجتماعی آن قدر برجسته و قابل اعتناست که برای جامعه شناسان، روان شناسان و محققان، عرصه های پژوهشی تازه ای فراهم آورده است. تلفن همراه با وجود عمر کوتاهی که در عصر رسانه ها دارد، عنوان چهارمین صفحه نمایشگر، پس از سینما، تلویزیون و کامپیوتر، و هفتمین رسانه جمعی پس از چاپ، ضبط صوت، سینما، رادیو، تلویزیون و اینترنت را به خود اختصاص داده است. این وسیله، کارکردهای گوناگونی داشته و در هر بخش از آنها دو روی مثبت و منفی دیده می شود. تأثیرات مثبت تلفن همراه بر همگان مشهود است. این تأثیرات مثبت می تواند در راستای تمام تأثیرات مثبتی باشد که هر فن آوری نوینی در زندگی امروزه داراست، تأثیراتی از قبیل تسهیل ارتباطات، کاهش موانع زمانی و مکانی در ارتباط، گسترش شبکه اطلاع رسانی و امکان همیشه در دسترس بودن و تبادل سریع اطلاعات. به طور جزئی، از دیگر تأثیرات مثبت تلفن همراه ، امکان استفاده از اینترنت در هر زمان و دسترسی به هرگونه اطلاعات در هر مکانی است. همچنین تلفن همراه بستر مناسبی را برای سیستم های اطلاع رسانی جمعی فراهم می کند. شرکت های معتبر کشور، از قبیل مخابرات، اداره برق، صدا و سیما، و سایر رسانه ها برای تبلیغات یا فرهنگ سازی تخصصی خود می توانند با سیستم اطلاع رسانی جمعی از طریق پیام های کوتاه، به تمام مشترکین ارتباط برقرار کنند و از این طریق، اطلاعات به طرز وسیع و سریعی بین جمعیت کثیری توزیع خواهد شد. تأثیرات مثبت تلفن همراه می تواند بیشتر در رابطه با فواید فن آوری آن باشد. به عنوان مقوله ای که سعی می کند جدا از فرهنگ عمل کند؛ زیرا هرگونه فن آوری، از قبیل تلفن همراه می کوشد قائم به ذات خود باشد و در بستری که از آن پدید آمده، یعنی بستر فن آوری رشد کند و ماندگار شود، ولی در جریان این رشد و توزیع ها خواه ناخواه عوامل دیگری نیز دخیل می شود.

کارکردهای ارتباطی تلفن همراه
۱- جنبه گفتاری و آسیب های آن
ابتدایی ترین و اصلی ترین هدف کاربرد تلفن همراه، امکان برقراری کلامی و صوتی از طریق این رسانه است. ارتباط کلامی از طریق تلفن همراه این امر را ممکن ساخته است که با هر کس و در هر کجا و در هر زمان بتوان به سهولت ارتباط برقرار کرد. هر چند این سهولت در ارتباط، موجب بروز مشکلات و ناهنجاری در سایر مسائل اجتماعی شده است که برخی از آنها چنین است.

الف) سهولت؛ معیاری برای ارتباط
از عواقب مضر این آسانی در ارتباط، کاهش قدرت حافظه جمعی و کاسته شدن از ارتباطات واقعی در سطح جامعه است. به دلیل سهولت در ارتباط، افراد برای تماس با هم تنها کلیدی را فشار می دهند و شماره در حافظه گرفته می شود. بنابراین، افراد دیگر این زحمت یا این واقعیت را به مغز خود نمی دهند که شماره ای را حفظ کنند. از این رو، اگر زمانی، از تلفن همراه خود دور باشند، قادر به برقراری تماس نخواهند بود. با فراوانی ارتباط آسان آنها را نسبت به ارتباط های دیگری که مستلزم صرف هزینه و زمان است، بی رغبت می کند.
یک فرد حاضر است در هر شرایطی با برداشتن گوشی و آوردن شماره فرد مورد نظر این ارتباط را برقرار کند، ولی حاضر نیست با زحمت دادن به خود و طی مسیر به ارتباط حضوری با خویشاوندان و دوستان مبادرت وزرد. یک نوجوان نیز با همین روش ارتباط، خود را از ارتباطات حقیقی بی نیاز می پندارد که به رشد اجتماعی وی آسیب می رساند.

ب) عمومی کردن دنیای خصوصی
از دیگر معضلات مرتبط با جنبه کلامی تلفن همراه، شناور شدن حوزه خصوصی و عمومی است. امروزه در مکان های عمومی مختلف از قبیل ایستگاه اتوبوس، فروشگاهها و حتی دانشگاهها و مدارس، شاهد افراد بی شماری هستیم که با تلفن های همراه خود در حضور دیگران مشغول صحبت هستند. بنابراین، دیگر افراد حاضر در این مکان های عمومی، ناخواسته به مکالمه آنها گوش می دهند. بعضی وقت ها آنقدر صدای صحبت این افراد بلند است که گویی می خواهند برای جمعی سخنرانی کنند. برخی افراد آن قدر در مورد خود جزئیات می دهند که می توانید بیوگرافی شان را بنویسید. در گذشته اگر می خواستید مکالمه کسی را گوش دهید، باید تلاش بسیاری می کردید و اساساً عمل خوبی محسوب نمی شد. اما اینک ما به راحتی، کارهای روزانه مان، برنامه هایمان برای پایان هفته و خلاصه همه موارد شخصی مان را با دیگران در معابر عمومی شریک می شویم. به عبارت دیگر، بخشی از جهان شخصی مان را خیلی عمومی کرده ایم.

ج) بی نزاکتی پنهان
از دیگر معایب گسترش مکالمات کلامی تلفن همراه، رواج نوعی بی نزاکتی پنهان و ترویج فرهنگ بی ادبی در جامعه است. همه ما شاهد صحنه های بسیاری هستیم که در آن دو فرد با هم مشغول صحبت هستند و ناگهان تلفن همراه یکی از این افراد زنگ می خورد. این فرد مکالمه قبلی خود را قطع و به مکالمه جدیدی می پردازد. این گونه مکالمه های گاه به گاه قطع شده، تمرکز دقت را نسبت به موضوع مورد بحث کم می کند و گاه در صورت نخوردن زنگ افراد حواسشان متوجه این امر است که آیا تلفن شان به صدا در خواهد آمد یا نه. در بیشتر کلاس های دانشگاهی، جلسات کاری و دیگر محیط های ویژه هم گاه و بیگاه تلفن همراه دانشجویان، استادان و شرکت کنندگان در جلسات به صدا در می آید که این مخالف مقررات آموزشی و کاری است؛ اما از آنجا که این نابهنجاری، نوعی هنجار به شکل قراردادی، در بین افراد پذیرفته شده است، به ظاهر کمتر کسی به این بی نزاکتی پنهان توجه می کند و راه مبارزه با این ترویج پنهانی چیزی نیست، جز ترویج فرهنگ صحیح استفاده از تلفن همراه

د) افسردگی
از دیگر مضرات عادت به مکالمات تلفنی از طریق تلفن همراه، بروز نوعی افسردگی در صورت نداشتن تلفن همراه است. زنگ خوردن تلفن همراه برای افراد، به این معناست که کسانی به یاد فرد هستند یا اینکه وی فرد مهمی است بنابراین، وقتی موبایل فرد زنگ نخورد یا از موبایلش دور باشد، احساس افسردگی می کند؛ زیرا این تصور غلط برای فرد تثیت شده که به صدا در آمدن تلفن همراه به معنای عزیز بودن و مورد بحث قرار گرفته است. این طرز فکر سبب افزایش مکالمات تلفنی بین افراد می شود که گاه هیچ ضرورتی ندارد و تنها موجب صرف هزینه های بسیار و گاه حتی انرژی های بسیار می شود که می توانست صرف امور سازنده تری شود. آن روی سکه این تصور که زنگ خوردن تلفن به معنی دوست داشته شدن است، تصور دیگری هم است، این زنگ خوردن مداوم و امکان تماس در هر زمان و در هر مکان موجب بروز استرس همیشه در دسترس بودن می شود. امروزه انتظار عمومی از فرد این است که قابل دسترس باشد. اگر نباشد، باید بتواند دلیل و برهان بیاورد یا در بدترین حالت توجیهی سر هم کند. بنابراین، این استرس پنهانی در طول زمان به بدنه جامعه صدمه وارد می کند.

۲- جنبه نوشتاری و آسیب های آن
جنبه نوشتاری تلفن همراه با پیام کوتاه، ابزاری نسبتاً جدید برای برقراری ارتباط است. این مجرای ارتباطی موجب گسترش اختصاری و علامت های قراردادی بسیار شده است که این خود سبب صرفه جویی در زمان می شود. بیشتر این علامت های اختصاری نیز در میان کاربران پیام های کوتاه شناخته شده و پذیرفته است. امروزه استفاده از پیام های کوتاه در میان عموم مردم به ویژه جوانان و نوجوانان، رواج دارد، به طوری که پیام کوتاه به منزله صنعت وسیعی شناخته می شود. استفاده از پیام کوتاه در مقایسه با مکالمه تلفنی از فواید بسیاری برخوردار است و موجب کاهش هزینه و صرفه جویی در وقت می شود، اما نداشتن فرهنگ مناسب در استفاده از این رسانه، موجب بروز ناهنجاری هایی در سطح جامعه و مختوش کردن زبان ملی می شود. در ادامه به پاره ای از این آسیب ها اشاره می کنیم:

الف) ترویج مطالب نادرست
از طریق این رسانه می توان مطالبی را به سرعت بین همگان ترویج کرد که مخالف عرف و عفت عمومی جامعه است. این نوع همه گیری گاه از کنترل خارج است. اگر فردی هم نخواه، باز در معرض این گونه پیام های کوتاه قرار می گیرد. پیام کوتاه همچنین موجب گسترش اخبار پنهانی در رابطه با اوضاع کشور، چه کذب و چه صحیح می شود. این مسئله منجر به تشویش اذهان عمومی یا افزایش بی اعتمادی جمعی به حکومت و نظام سیاسی کشور می گردد. ازطریق رسانه پیامک می شود بعضی اطلاعات محرمانه، اخبار کذب و مطالب منافی عفت عمومی را در سطح جامعه گسترش داد. بنابراین، این موارد و موارد مشابه، لزوم فرهنگ سازی را در رابطه با پیام کوتاه، به تصویر می کشد. بسیاری از پیامک ها به جنبه های طنز آن می پردازد که به هیچ امر درست و مقدسی رحم نکرده و همه آنها را دست مایه طنز می کند. بروز این مسئله و شیوع آن در کاربران به ویژه نوجوانان، الهام بخش این مطلب است که هیچ چیز ثابت، مهم و قابل قبولی وجود ندارد و می توان از همه حریم ها عبور کرد. همچنین مسائل دینی و ارزش ها، وقتی نخستین بار به روش های طنز آمیز به مخاطبان نوجوان القا می شود. نوعی بی اعتنایی مهم شکل می گیرد.

ب) آسیب رسانی به زبان ملی
از دیگر مضرات نوشتاری از طریق تلفن همراه الزام اختصار نویسی و کوتاه کردن عناصر زبانی، به واسطه محدودیت مکانی (تعداد کاراکتر) و زمانی است این امر از بارزترین نمونه های آسیب رسانی به زبان فارسی استفاده می کنند که این در درجه اول خنثی کردن قبح استفاده از رسم الخط لاتین در نگارش فارسی را در پی خواهد داشت. نکته دیگر، استفاده از واژه ها و عبارات غیر دستوری و رواج اصطلاحات انگلیسی در ارتباطات است. شاید هم اصلاحات غریبی چون یه اس ام اس به معنی پیام کوتاه ارسال کن یا دی سی شدم (disconnected) را به معنی ارتباطم قطع شد، شنیده باشید. رواج این اصطلاحات به همراه ده ها عبارات مشابه، صدمات جدی به فرهنگ زبانی جامع ما خواهد زد. از دیگر مشکلات رواج عبارات انگلیسی، همانند bye، ok و cu (به امید دیدار) است که بارها در ارتباطات پیام کوتاه استفاده می شود.

۳- جنبه تصویری و آسیب های آن
عکاسی و عکس برداری، معانی مختلفی برای افراد مختلف دارد. اما نقطه مشترک تمامی این تعابیر و معانی، هدف برقراری ارتباط است. استفاده از عکس موجب برقراری نوعی ارتباط تصویری بین افراد می شود که بسیار گویاتر و مؤثرتر از کلام یا نوشتار تلقی می شود. امروزه افراد در سراسر جهان، بدون به همراه داشتن تلفن های همراهشان که نوعی دوربین عکاسی سیار هم محسوب می شود، خانه هایشان را ترک نمی کنند. حتی عکاس های حرفه ای که همیشه با دوربین عکاسی شان به سفر می روند گاهی پیش می آید به علت همراه داشتن تلفن همراه مجهز به دوربین عکاسی، دوربین شان را نمی برند، اما با وجود تلفن های همراه مجهز به دوربین های عکاسی، این امکان برای همه افراد مهیاست که چه حرفه ای و چه غیر حرفه ای، و در هر زمان و مکانی، مجهز به دوربین عکاسی بوده و قادر به ثبت وقایع اطراف خود باشند. در گذشته صنعت عکاسی مانند امروز نبوده است، و اما رشد سریع کاربران تلفن همراه موجب شده است که هر فردی در جایگاه خود، یک عکاس، یک خبرنگار، یک کاریکاتوریست و یک منتقد وب لاگ های مختلفی هستیم که حاوی عکس های گویا از وقایع اجتماعی یا معضل های اجتماعی- فرهنگی است. بیشتر این عکس ها از حیطه توانایی و مشروعیت عکاسان حرفه ای و خبرنگاران خارج است. اما افراد عادی می توانند این گونه عکس ها را به راحتی از طریق اینترنت گسترش دهند. بنابراین، این امکان وجود دارد که هر واقعه نادری که در لحظه ای رخ می دهد، به وسیله کسانی ثبت شده باشد. این امکان از جهات بسیاری مثبت است. برای مثال، هنگام بروز حادثه ای مثل تصادف، زلزله، یا انفجار بر اثر بمب گذاری ها و…، این امکان که خبرنگار یا عکاس حرفه ای در مکان حادثه حاضر باشد، کم است. اما این احتمال که افراد حاضر در حادثه تلفن همراه داشته باشند. بسیار زیاد است و از طریق دوربین های دیجیتالی تلفن همراه عکس های مفیدی در رابطه با آن حادثه گرفته می شود که تمام این عکس ها می تواند در مراحل بعدی مفید واقع شود. حتی شبکه های معتبر اعتبار بین المللی نظیر BBC و CNN نیز از این گونه تصاویر در اخبار خود استفاده می کنند، اما از جهاتی مجهز بودن عمومی به امکان عکس برداری و فیلم برداری، مشکلاتی را به همراه دارد. از مهم ترین معایب این رسانه ها، در هم شکستن حریم شخصی زندگی افراد است به دلیل حضور همیشگی و کنترل ناپذیر تلفن های همراه این امکان وجود دارد که هر لحظه و هر جایی از افراد مختلف به ویژه اشخاصی معروف عکس برداری و فیلم برداری شود از این طریق حریم خصوصی زندگی این افراد در معرض خطر قرار گیرد. از مهم ترین تأثیرات منفی تلفن همراه برای جامعه، گسترش بعضی اطلاعات ناخواسته از بطن جامعه است. برای مثال، با گسترش سیستم عکس برداری دیجیتالی با تلفن همراه یا با وجود امکان فیلم برداری و توزیع هم زمان آن از طریق بلوتوث این امکان وجود دارد که هر اطلاعاتی یا واقعه ای که رواج آن برای افکار عمومی مضر است. به راحتی گسترش یابد و امکان کنترل و ریشه کن کردن آن پس از توزیع نیز تقریباً ناممکن شود. بنابراین، فرهنگ سازی در استفاده از سیستم عکس برداری، به وسیله تلفن های همراه از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

دیگر آثار منفی تلفن همراه
نقش آفرینی در هویت افراد
با توجه به گوناگونی خصیصه های فردی و تفاوت های ایدئولوژی و رفتاری انسان ها، این رسانه ارتباطی می تواند در زندگی افراد اثرگذار باشد. مهم ترین این تأثیرات در مقوله هویت مشخص می شود.
امروزه تلفن همراه به بخشی از هویت افراد تبدیل شده است، به ویژه نوجوانان و جوان ترها که شخصی و خصوصی بودن خط تماس و محتویات حافظه گوشی را نمادی از استقلال تلقی می کنند و مایه به رخ کشیدن اطلاعات متنوع متنی، تصویری، صوتی و…، به دیگران می پندارند. در حقیقت، گوشی تلفن همراه آرشیوی قوی و منحصر به فرد است که توانسته ها، توانایی ارتباطی و دسترسی فرد را به اطلاعات به روز آشکار می کند و در هر جمع و محفلی، فرصت مناسب برای ابراز وجود و خودنمایی در اختیار صاحبش قرار می دهد.
در حالی که این هویت کاذب، معمولاً به شخصیت فرد بستگی ندارد و نتیجه قرار گرفتن وی در معرض انواع مهار گسیخته انتقال اطلاعات دیجیتالی و موبایلی محسوب می شود که محتویات آنها اغلب با عرف و اخلاق جامعه هم ناسازگاری دارد. هویت کاذبی که از تلفن همراه ناشی می شود، حتی به شماره خط ها نیز کشیده شده و سال هاست در جامعه ما فلان پیش شماره به فلان قشر اختصاص دارد و مفاهیمی را القا می کند که مطلوبیت یا عدم مطلوبیت آن بر قیمت خطوط تماس نیز تأثیری چشمگیر و پذیرفته دارد.
در این حوزه، برخی مزایای استفاده از تلفن همراه و دلایل شیوع آن نیز قابل تأمل است. دسترسی سریع به دوستان آشکار و پنهان، قابلیت مخفی نگه داشتن اطلاعات، بهره مندی از سرویس پیام کوتاه برای مخفی کاری بیشتر و دسترسی آسان به انواع بازی ها و شیوه های انتقال فایل های صوتی و تصویری، مزایایی هستند که این ویژگی ها شرایط بهتری برای سوء استفاده و ایجاد و اشاعه ناهنجاری های رفتاری و شخصیتی پدید می آورد. در این ویژگی ها، زندگی دوگانه ای برای کاربر رقم می زند و در صورتی که فرد نوجوان یا جوان باشد. هویتی پر از تعلیق برایش پدید می آورد.
نوع مدل گوشی تلفن همراه، انتخاب رنگ ها، تصاویر و حتی شماره های ذخیره شده در حافظه تلفن همراه به نوعی نشانه هویت فرد است. این تأثیرات در جوانان و نوجوانان، بیشتر مشهود خواهد بود. نوجوانان و جوانان بیشتر از بزرگ سالان درگیر مسئله هویت هستند. این متمایز شدن هویت شخصی از استقلال ممکن می شود و تلفن همراه وسیله شخصی است که به جوانان برای تحرک و برقراری ارتباط همزمان احساس استقلال می دهد؛ زیرا از طریق تلفن همراه، کانال ارتباطی فرد، از سایر اعضای خانواده جدا می شود. در واقع، وقتی والدین برای فرزندانشان چنین حقی قائل می شوند، به این معناست که می خواهند فرزندانشان در این زمینه از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار باشند. تلفن همراه در شکل گیری هویت و استقلال، گاهی به حدی است که تلفن همراه هر فرد، سمبلی از شخصیت وی می شود. نوع گوشی، تصاویر و پیام های ذخیره شده و اطلاعات فردی، همه و همه، گویای ویژگی های اخلاقی فرد است.

مدگرایی و مدسازی
با گسترش مصرف تلفن همراه و آگهی های مختلف تجاری در رابطه با آن، مسئله مد نیز مطرح می شود، به طوری که دیگر داشتن تلفن همراه به تنهایی ارزش محسوب نمی شود. بلکه نوع گوشی و میزان امکانات و خدمات آن و یا کمپانی تولید کننده آن، مطرح است وقتی پای کمپانی های تولید کننده به میان می آید، مقوله های مدلسازی، تبلیغاتی و بازاریابی نیز مطرح می شوند. بنابراین انتخاب یک فرد و اینکه چه مدل گوشی ای انتخاب کند، از محدوده انتخاب و تأثیر فردی به مقوله گسترده تری مرتبط می شود و آن مقوله اجتماع است. این مسئله در دوره تنوع طلبی به ویژه نوجوانی، سبب تحمیل هزینه های اقتصادی ناموجهی می شود که در بسیاری از موارد، عامل اصلی بروز اختلاف میان نوجوانان و خانواده است.

آسیب های اخلاقی
از دیگر تأثیرات فن آوری تلفن همراه به روی فرهنگ و جامعه، مربوط به حوزه اخلاقی است. پوشیدگی و حفظ بعضی شئونات و مسائل اخلاقی که ارزش محکمی در جامعه شناخته می شود با کمک این رسانه علنی می شود. در واقع، مقوله اخلاق زیر مجموعه ای از مقوله های حریم شخصی به شمار می رود و از آنجایی که شئونات و مسائل اخلاقی، بخشی از حریم شخصی افراد و جامعه اند، تخریب حریم شخصی منجر به تخریب حریم اخلاقی نیز می شود. نمونه بارز این مقوله، پخش فیلم های مستهجن یا خلاف عفت عمومی جامعه است که به سرعت و به شیوه ای کنترل ناپذیر در جامعه پخش می شود.
از دیگر موارد استفاده نادرست از این رسانه در تخریب اخلاق، استفاده نامناسب از عکس ها و یا ترویج پیام های کوتاه غیر اخلاقی است که امروزه در سطح جامعه رواج دارد و به دلیل گستردگی آن، قبح آن نزد افکار عمومی، به آرامی از بین رفته است. به طوری که این گونه مسائل در ذهن افراد مجاور شناخته می شود. این گونه مشروعیت دادن به ناهنجاری ها، منجر به بروز مشکلات فراوانی می شود و تنها در صورتی قابل حل است که تصور افراد از این نوع مقبول بودن تغییر کند.
منبع:حسینی ایمنی، سید علی؛ اشارات، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، تابستان ۱۳۹۱.

نویسنده: ابراهیم اخوی